Moral Remaja Engkang Sampun Ninggalaken Budaya

Moral Remaja Engkang Sampun Ninggalaken Budaya


MASA REMAJA yaiku masa transisi sisan masa kegemilangan.dipunginemaken masa transisi amargi masa niki yaiku masapindhahan saking umur kanak-kanak menuju umur remaja, umur ingkang menuntut kedewasaan. ing samping punika, ing masaremaja manusia sanguh numindakake kathah hal ingkangproduktif lebet gesangipun. kekiyatan fisik ingkang mendukung,ugi semangat enem ingkang menggelora, dadosaken remajadados tonggak peradaban manusia. 

Beradab utawi mbotenipun mukawis bangsa, saged dipunningal saking pandamel remajanya, tirah-tirah ing aspek moral ugaakhlaknya utawi manah pekerti luhur. Bangsa ingkang nggadhahi pemuda ingkang santun, panyambut damel atos uga tanggel jawab mawi nggadhahi loyalitas inggil, mila saged dipunmestikaken bangsa punika datheng ngajengipun badhe dados bangsa ingkang ngaos. sawalikipun, menawi panerusbangsa utawi langkung tepatnya para remajanya nggadhahiakhlak ingkang menyimpang, mboten menutup kebokmenawenbangsa badhe tambah gampil babaran degradasi moral ingkang mboten sami norma-norma ing badan remaja sendiri.1) 

lebet artikelnya, “Degradasi Moral Remaja, klintu sinten?”, Triono– Staff pamucal FISIP UMPTB Menggla  mertelakaken,degradasi moral kedah dados keprihatosan nglebet kunjuk mukawis bangsa, amargi balung geger bangsa badhe rapuhketedha hancurnya moral niki. Padahal moral yaiku pangilonan gesang kunjuk panjejeg bangsa. pemuda yaiku harapan bangsa.ing pundaknyalah masa ngajeng bangsa dipertaruhkan. menawi pemudanipun hancur, mila hancurlah bangsa. asring kita sedayaterlena kaliyan hal-hal alit ingkang saged murugaken bangsa nikihancur. medal mlebetipun bangsa asing ing mukawis bangsadadosaken budaya sejatos bangsa niki kegantosaken ugaterabaikan, dadosipun budaya enggal punika ndamel anak mboten kersa malih nepang budaya kapengker, ingkang sakedahipun dadosaken budaya dados pedoman gesangipun. 

ing zaman ingkang sarwa modern niki, remaja tambah kesupen kaliyan menapa ingkang sakedahipun piyambake sedaya nyambut damelaken dados generasi panerus; kewajiban sinau,patuh ing tiyang sepuh kalih agami. Para remaja sakmenika langkung migatikaken hura-hura daripada nglampahaken kewajiban. piyambake sedaya mboten malih metang menapa ingkang badhe kedadosan datheng ngajeng saksampune menapa ingkang piyambake sedaya tumindakake. Padahal,kajawi nunikaken badan piyambake sedaya piyambak, ugi saged nunikaken bangsa uga panggen dipunpundi piyambake sedaya tilar. Hal niki ingkang paling dipunajrihaken; moral bangsaterabaikan. kathah tiyang sepuh kirang mirengaken kegesanganbuah manahipun. piyambake sedaya cenderung ngebaki kebetahan fisik samripat, kaliyan mengabaika kebetahan ruhanipiyambake sedaya. 

Para tiyang sepuh asring ribet kaliyan profesi piyambake sedaya masing-masing. Sementara anak panitadosaken ing tiyang ingkang kirang berwenang majeng diriya. punika ingkang murugaken anak gesang kaliyan radin piyambake sedaya piyambak, tanpa arah saking tiyang sepuh. piyambake sedaya mboten ngelingi ingkang piyambake sedaya tumindakake yaikuawal saking hancurnya moral piyambake sedaya. ingkang piyambake sedaya mangertos namunga madosi karemenan konjuk menghibur manahipun, kaliyan mboten migatikaken halaluga mbotenipun. sawegaken tiyang sepuh piyambake sedaya mboten nyumerepi sami pisan. menawi kekathahen tiyang sepuh maketen, mila nasib bangsa niki dados taruhanya. kaliyan mekaten sabenan mawi tiyang sepuh uga lingkungan wigati sanget lebet pengawasan tuwuhan moral anak dados generasipenerus.2) 

menapa Degradasi Moral? 
lebet Kamus ageng basa Indonesia, degradasi sacara harfiahdipunjarweni dados kemunduran, kemerosotan utawipenurunan.3) sawegaken moral dipunjarweni dados (wucalan) awon sae ingkang katampi umum ngengingi pandamel, sikap,kewajiban uga sebagainya.4) ing lebet Tafsir al-Quran TematikSeri 3: Etika Berkeluarga, Bermasyarakat uga Berpolitikdipunpertelakaken, moral sacara kebasan asalipun sakingungkapan basa latin mores ingkang ngrupikaken bentuk jamaksaking tembung mos ingkang nduwe artos kebiyasan utawi adatkebiasaan.5) 

kaliyan mekaten, degradasi moral remaja yaiku pamandhapankepekaan manah pekerti utawi kepajengan ingkang nggadhahi norma-norma luhur ing badan remaja. Akhlak, etika, moral ugasusila ngrupikaken prinsip utawi tatanan gesang manusia konjukmenakar aos uga harkat kemanusiaannya. tambah inggil moraluga akhlak ingkang dipunpek dening seseorang, tambah inggil ugi harkat uga aosipun. sawalikipun, tambah andhap kwalitasmoral seseorang, mila tambah andhap ugi kwalitaskemanusiaannya.6) 

Basyar Isya, lebet karyanya Bening manah ngginemaken; “Kuncikunjuk tiyang-tiyang ingkang kersa sukses, ingkang leres-leres kersa rumaosaken sae uga mulianya gesang, yaiku tiyang ingkang ngingah sanget kesaen akhlaknya uga kesucianhatinya”.7) pamertelan niki nunjukaken menawi akhlak utawimoral ngenggeni posisi ingkang wigati kaitannya kaliyankesuksesan karir utawi masa ngajeng seseorang. kenging punapa? niki mboten benten amargi akhlak utawi moralngrupikaken badhe baku lebet badan seseorang. Seseorangingkang nggadhahi manah ingkang saras, mboten ubahnyanggadhahi badan ingkang saras. piyambakipun badhe nduwe gina optimal. piyambakipun badhe saged mileh uga muna sabenrencana utawi samukawis tindakan, dadosipun saben ingkang badhe dipundamelakenipun leres-leres sampun nglangkungi petang ingkang jitu berdasarkan manah nurani ingkang bersih.8)punika wigatinipun mripat manah, dados badhe baku kemuliaanakhlak. Ahli hikmah wicanten; “kesaen mawi kelokan rupi tanpadipunmaweni akhlakul karimah kadosaken sekar ingkang wonten ing inggil lumpur.”9) tresnanipun, kekathahen  senaosa mboten sedayanipun mekaten – saking kita sedaya sampun kesupenmerawat uga njagi manah dados sumber moral niki. 

Faktor-faktor Degradasi Akhlak Remaja 
enten beberapa faktor utami penyebab mandhapipun akhlakremaja. lebet artikelnya ingkang berjudul “Organisasi: UpayaMeredam Degradasi Moral Remaja”, Shirhi Athmainnahmertelakaken faktor-faktor punika, yaiku: 

1). Budaya waos andhap sanget. Remaja Indonesia langkung rena uga keningal bergengsi nalika menggenggam HP/Tablet Pcuga sawarninipun saking ing nyepeng buku tebal uga usang. 
2). Forum diskusi ingkang kian dihindari. Remaja Indonesialangkung rena ngraosi ngengingi selebritis kegemarannya,dipunbanding berdiskusi babagan perjuangan para pahlawan,sirah nabawiyah, ilmuwan uga dadosipun. 
3). sabenan keluarga ingkang kirang dominan. Keluarga mboten sanguh ucul saking tanggel jawab majeng degrdasi akhlakingkang kedadosan ing remaja. salinangkung menapaa remaja,mestia piyambakipun asalipun saking keluarga. Pola wucal ugapola asuh saking tiyang sepuh mestia berefek sanget ing piyambake sedaya. 
4). tebihipun remaja saking agami. agami sanes malih dados cepengan, nanging namung mripat piwulang setunggal minggupisan kamawon. mboten badhe nuni sami pisan menawi mengker sholat. nanging badhe tuni menawi setunggal dinten mboten nyepeng HP. 
5). Mengidolakan tiyang ingkang klintu uga bermasalah. sebat kamawon selebritis, ingkang pertela-pertela gadhah kepribadianawon, tetap kamawon disanjung uga dipuja tiada kendel.Rasulullah Saw sabadhe tergeser ewon kilometer. Teladaningkang kedahipun dipuntuladha dening remaja muslim, sabadhetergeletak ing kisah-kisah nabi lebet buku-buku Islam semata.10)

mboten saged dipungkiri pancen, lebet dasawarsa paling akhir niki, perkembangan miyambakipun massa uga teknologimekaten gelis. Sekat-sekat wates nagari dados hampir mboten enten, amargi kamajengan teknologi. namung kaliyanmengakses internet utawia ningali miyambakipun televisi,satiyanipun kaliyan gampil nyagedaken informasi saking sigaran donya namung kaliyan etangan detik. nanging, kamajenganteknologi kesebat ibarat pisau nduwe mripat kalih. sanguhmenguntungkan, ugi nunikaken. kados ta, dados dampakpengadopsian budaya njawi ingkang lumangkung uga mboten kendhali dening sakunjukan remaja. Persepsi budaya njawiditelan entah-entah tanpa nepang langkung tebih aos-aosbudaya njawi punika sacara arif uga tanggel jawab. mbotendipungkiri ugi, era globalisasi sampun ndamel kegesangan ngalami ewah-ewahan ingkang signifikan, bahkan kedadosandegradasi moral remaja uga sosial budaya ingkang cenderungdhateng pola-pola pandamel ingkang menyimpang. akibatpenyimpangan niki, kathah moral para pemuda ingkang hancur.pandamel pemuda mboten bokmenawi saged mungu bangsanyamenawi mekaten halnya. kelangkung ribetipun pamerentah kaliyan macem-macem macam masalah ekonomi, politik ugasosial. kados ta indhak-indhakan sembako, nyapihipun kasuskorupsi, kecelakan lajeng lintas, mawi bencana alam, ndamel pamerentah mengenyampingkan masalah ngengingi degradasimoral anak bangsa, dadosipun moral para remaja ngalami tingkat degradasi ingkang inggil. konjuk punika, moral parapemuda sakmenika sangeta betah dibenahi uga diperbaiki.11) 

Terkait hal niki, satiyang pendeta estri ing Gereja Taman Arieskebon jeram ngginemaken, anak-anak sakmenika langkung praduli ing dering HP daripada suwanten ibunipun ingkang nimbali-nimbali. Dering HP ingkang namung pisan, piyambake sedaya lajeng mirengipun uga ndamel piyambake sedaya lajengberanjak saking tempak lenggahipun konjuk saenggal bokmenawi menghampiri HP punika. nanging suwanten ibunipun ingkang nimbali-nimbali wongsal-wangsul sabadhe mboten dimirengipun uga piyambakipun kaliyan ngeca-ecanipun tetapribet dolanan PS utawi ningali televisi. “HP namung mungel pisan piyambake sedaya langsug bangkit saking lenggahipun uga kadang kala mlajeng. sawegaken suwanten ibu utawi bapaknyanimbali wongsal-wangsul, piyambake sedaya cuek kamawon. niki pangilonan anak-anak sakmenika,” pertelanipun prihatos. punika cerios satiyang pendeta ingkang kaping beberapasilaturahim datheng pondhok Pesantren Qothrotul Falah.Astagfirullah! 

cerios punika mbuktikaken, teknologi ingkang tambahberkembang, berpengaruh sanget majeng pandamel remajasakmenika. mbasi sabenan tiyang sepuh berpengaruh sanget majeng pandamel piyambake sedaya, nanging menawi tiyang sepuh kirang mirengaken tingkah polah anakipun, mila ampun klintokaken kawontenan menawi anakipun mbenjing numindakake hal ingkang menyimpang. langkung-langkungremaja ingkang lemah kapitadosan uga spiritualnya, ingkang wonten lebet posisi kegesangan ingkang atos lebetmasyarakatnya. mboten mustahil, lingkungan ingkang dipunkuwaosi budaya menyimpang punika ndamel remajaingkang waunipun kuwaos njagi akhlak, sakmenika mbotenmenutup kebokmenawen badhe kebekta arus penyimpanganpunika. 

Tentu kamawon, taksih kathah malih faktor penyebab degradasimoral. sinten ingkang bertanggungjawab inggil sedaya kondisiingkang mrihatosaken niki? ingkang bertanggungjawab inggil sedaya niki yaiku sedaya elemen bangsa. awiti saking pejabatngantos rakyat jelata. nanging, enten ingkang sewajarnyananggel sanget inggil situasi niki, ingkang ing lebet badanipunmengalir rah juang ingkang deras, pamanahan ingkang cerdasuga manah ingkang ikhlas; yakni pemuda Islam. Islam dados agami rahmat ingkang dipunwakili dening para pemudanipun, saged dados tonggak perjuangan konjuk ngencengaken akhlakumat. Nabi Muhammad Saw dados teladan sampun berpesanmenawi piyambakipun dipunkengken mboten benten konjukmenyempurnakan akhlak. Remaja Islam dados teken estafetwucalan Islam, seharusnyalah njejibahan mengaplikasikanwarisan Nabi ingkang mulia ini.12) 

Dampak Degradasi Moral Remaja 
miturut irit panyerat, dipunantawis dampak ingkang potensialsanget ditimbulkan dening degradasi moral, yaiku: 
1) kedadosanipun pamandhapan relijius remaja. salah satunggal tuladhanipun yaiku awis pisan remaja wonten ing masjid konjuk sholat berjamaah, amargi piyambake sedaya langkung migatikaken nongkrong ing radin saking ing ing masjid. menawihal niki kedadosan, apalagi ngantos piyambake sedaya mengker kewajiban sholat uga kewajiban bentenipun, mila tentulahpangangkahan konjuk mbentuk pribadi ingkang luhur ugaberakhlak mulia badhe rekaos terejawantahkan. 
2) Pergaulan bebas. Pergaulan ingkang saweg dipunradini dening kathah remaja kala niki sampun melampaui wateskewajaran. kados ngeses, seks bebas, narkotika ugasebagainnya. niki masalah ingkang kedah dipunrampungaken sacara arif bijaksana. saben permasalahan niscaya entenpenyebab uga enten cara nginggilanipun. ing umuripun ingkangdini, kathah remaja ingkang sampun terlibat pergaulan bebas.enten beberapa kedadosan ingkang memilukan. kados ta, mboten sekedhik remaja puteri ingkang rela sade badan deminyaged arta sacara instan, namung konjuk tumbas HP, rasukan uga konjuk gaya gesang ala metropolis bentenipun. lebetpergaulannya, remaja bokmenawi sanguh dipengaruhi kirangan punika dening badanipun piyambak utawi pun tiyang benten. amergi punika, penyelesaiannya ugi kedah melibatkanbadanipun uga pihak benten. 
3) Kriminalitas. Beragam bentuk kriminalitas ingkang dipuntumindakake remaja sanes barang enggal malih ing negeriniki. awiti saking menjambret, memalak, merampok, mejahi,memperkosa, tawuran, ngantos geng montor, dll. Kriminalitasremaja kesebat sakmenika ngalami indhak-indhakan sacarakuantitas, wilangan kersaa motifnya. menawi hal niki dipunkajengipunaken, mila badhe kian ngrisakaken moralremaja, ingkang amarginipun kedah dipuninggili sacara nyadayani. 

Menepis Degradasi Moral Remaja 
dipunantawis kengungkukan ingkang sanguh menepis degrasaimoral, yaiku bergabung kaliyan organisasi-organisasi ingkang nggadhahi track record positif. miturut Shirhi Athmainnah, kathah tiyang ingkang dipunagengaken dening organisasi utawi amargiorganisasi ingkang dipunbadanaken piyambakipun. lebet seratan niki, tentu kamawon titik tekan ingkang dipunawisaken sanes ngajak remaja muslim berlomba-lomba mbadanaken organisasi.kaliyan ningali mekaten kathahipun organisasi ingkang sampun ngadeg uga ngabah ing Indonesia, dugi prayogi sampun cekap konjuk ngajangi para remaja muslim konjuk ndhereki setunggal utawi beberapa organisasi ingkang enten. aktif uga loyal lebet mukawis organisasi mboten enten tuninipun sami pisan. kajawi mimbuhi elmi uga pandalon, organisasi yaiku instrumen palingefektif konjuk ngajangaken kesaen uga mbentuk kepribadian. 

langkung tebih malih, Shirhi memaparkan pangertosanorganisasi. sinerataken piyambakipun, miturut Stoner, organisasiyaiku mukawis pola hubungan langkung tiyang-tiyang ing ngandhap pandukan manajer konjuk mbujeng tujuan sareng.James D. Mooney ngeraikaken, organisasi yaiku bentuk satiapperserikatan manusia konjuk mencapai tujuan sareng. sawegaken miturut Chester I. Bernard, organisasi ngrupikaken mukawis sistem aktivitas nyambut damel sami ingkang dipuntumindakake dening kalih tiyang utawi lebih.13) 

tebihipun remaja Islam saking aktivitas organisasi, mbotenmengejutkan menawi kengungkukan-kengungkukan sia-sialah ingkang senantiasa terlukis lebet kengungkukan sadinten-dinten piyambake sedaya. kaliyan berorganisasi, remaja badhe sinaubertanggungjawab. kados ta badhe montenaken setunggalpentas seni, mila susunan acara uga samukawis kebetahanipun kedah direncanakan sematang bokmenawi kajengipun acarasaged mlampah sami ingkang diharapkan. 

enten beberapa unsur organisasi ingkang wigati sanget kunjukremaja, dadosipun piyambake sedaya dipunbokmenawikaken badhe terhindar saking degradasi moral. kados ta, hubungan terna anggota ingkang dados dasar kerjasama terna anggota,tatanan ingkang nangsuli terna anggota, sumber energi ingkangmendukung abah kelompok utawi orgnisasi dadosipun organisasisalajeng dinamis, proses kengungkukan organisasi ingkang dipuntumindakake dening sedaya tiyang konjuk mencapai tujuantertentu. kajawi punika, organisasi ugi dados ajang konjukmenyalurkan bakat uga minat, sinau tanggel jawab,mensosialisasikan kesaen uga meredam kengungkukan ingkang sia-sia14 

kaliyan mekaten, mlebet organisasi badhe meredam degradasimoral ingkang bokmenawi timbul. wanci ingkang dipunginakaken badhe nggina. saged bergaul kaliyan kanca senasib, diskusi-diskusi saged dipunwontenaken, dadosipun nyurung minat waos uga rampung kaliyan tuwuhipun kelingan konjuk dados pribadiingkang berkarakter. Terjun mlebet organisasi mboten benten ugi konjuk nyagedaken kanca ingkang sae uga sami mendukung.Harapan niki sami Hadis Nabi Muhammad Saw: “Seseorangsaged dipunaos saking kadar agami temanny. amargi punika, badhenipun salah satunggal dipunantawis siro meneliti riyen ingkang badhe siro dadosaken temanHRAl-Hakim15 

Mencegah Degradasi ing Kalangan Umum 
kajawi berorganisasi, sami kaliyan dipunyektosaken ShirhiAthmainnah, sayektos kathah ugi radin utawi cara konjukmencegah pamandhapan moral uga tentunya sabenan tiyang sepuh wigati sanget kaliyan mengawasi, nyukani pangerten uga pananeman aos-aos agami. langkung hal-hal niki, diharapkangenerasi sakmenika wilujeng pamandhapan moral. 

miturut irit panyerat, enten ugi cara ingkang benten ingkang sanguh mencegah degradasi moral remaja uga hal niki wigati dipunmirengaken, kados ta: 

1. kelingan badan piyambak. menawi remaja diarahkan konjuk ngerteni, sayektos konjuk menapa badanipun diciptakan uga sinten sejatosipun badanipun ingkang hina punika, miladiharapkan piyambakipun badhe ngginakaken wancinipun konjuk kengungkukan-kengungkukan ingkang positif, dadosipun piyambakipun mboten miyambakipun-nyiakan wancinipun kaliyan numindakake hal-hal ingkang dipunawisi agami. kelingan badan niki tentu kamawon kedah dipunsurung dening badan piyambak sacara internal uga dipunsurung dening tiyang benten sacaraeksternal. 

2. kekiyatan kapitadosan. tiyang ingkang sanguh mencegahhawa nafsunya konjuk numindakake maksiat, niscayapiyambakipun badhe terhindar saking degradasi moral. lebetkonteks zaman ingkang tambah error niki, kekapitadosanan dados barang pangaos ingkang awis reginipun uga amarginipun kedah dipuncepengi kekah. kedah dipunelingi ugi, bergegangkekah ing kekapitadosanan ing zaman ingkang kian error niki,ibarat nyepeng mawi ingkang benter sanget. mboten dipuncepeng punika wigati uga dipuncepeng benter sanget uga mboten ngecakaken. nanging insya Allah, ingkang mboten ngecakaken punika justru ingkang milujengaken uga ndamelkenikmatan ing jaman kaicalan mangke. 

3. rumaosaken kedhatengan Allah. piyambake sedaya ingkangbertanggungjawab inggil damelanipun tentu badhe rumaosaken kedhatengan Allah ing pundi kamawon. saben tindakan menapaa ingkang dipuntumindakake mesti badhe rumaos dikontrol deningAllah. kaliyan kontrol Allah niki, diharapkan pandamel ingkang badhe dipuntumindakake dados kejagi. ingkang bersangkutanmboten kendhel numindakake penyimpangan saking aos-aos agami, amargi Allah senantiasa memantau (muraqabah) uga badhe nedhananipun pertanggungjawaban mbenjing.Pertanggungjawaban niscaya kelampahan uga mustahildipunlangkungi dening hamba-hamba-Nya ingkang numindakakepenyimpangan semasa gesangipun. pangraos rumaos diawasiutawi dipantau dening Allah niki ingkang lebet istilah NabiMuhammad sisebut kaliyan ihsan, mukawis kepitadosan menawiAllah senantiasa ningali abah-gerik kita sedaya, saalit menapaa punika. kaliyan pangraos niki, semestinya kita sedaya ingumumnya, kedah rumaos isin menawi kita sedaya kesagedan saweg wonten ing madya-madya tiyang ingkang saweg berpestakemaksiatan. sawalikipun, sakedahipun kita sedaya isin ugi menawi Allah memantau sekelompok tiyang ingkang saweg numindakake kesaen, sementara kita sedaya mboten wonten ing lebetipun. 

Hal-hal ingkang kedah dipunmirengaken 
dipunpertelakaken lebet buku Bening manah, Basyar ‘Isyamertelakaken, enten beberapa hal ingkang kedah dipunmirengaken konjuk meredam degradasi moral remaja, sae sacara internal kersaa eksternal. dipunantawisipun: 

1. nggesangaken manah nurani. menawi enten setunggalkeburuntungan manusia dipunbandingaken kaliyan kewan, mila punika yaiku manusia nggadhahi kesempatan konjuk ma’rifat(kesagahan nepang Allah). kesagahan niki dikaruniakan Allah,amargi manusia nggadhahi manah uga manah nurani. nikikarunia Allah ingkang ageng sanget majeng manusia. tiyang-tiyang ingkang manahipun leres-leres nduwe gina badhe kedadosan nepang badanipun uga ing akhiripun badhe kedadosan ugi nepangi tuhannya, dadosipun kewetahanakhlaknya badhe tetap kejagi. mboten enten kesugihan paling awis lebet gesang niki kajawi kekedadosanan nepang badan ugatuhannnya. 

tiyang-tiyang ingkang sapanjang gesangipun mboten nate saged nepang badanipun kaliyan sae, mboten badhe mangertos kados pundi kedah menyikapi gesang niki. ingkang enten namungamenyepelekan kegesanganipun. sabadhe-badhe mboten badhe nate enten azab Allah. pawingkingipun sedaya kalkulasi mboten sanguh mboten namung diukur dening aksesoris kedonyanbelaka. piyambakipun mboten badhe mradulikaken saking pundi dathengipun uga datheng pundi kesahipun, amargi ingkang paling wigati kunjukipun yaiku enten uga ketiadaannya. 

Camkanlah! manah sampeyan namung badhe tentram menawi sampeyan salajeng eling dhateng Allah. Dzikr Allah syifa’ al-qulub (eling Allah yaiku jampi manah). konjuk punika kita sedaya kedah senantiasa berjuang sakiyat-kiyatipun kajengipun manah niki ampun ngantos kekesupenaken saking ngeling Allah.16) 

2. njagi lisan. ilat kadosaken pisau ingkang tajam, ingkang amarginipun saben ucapan mesti berbahaya kunjuk badan sendrikajawi ucapan lebet kesaen. akibat benten saking nggadhahiakhlak uga manah ingkang kusam, sesat uga reged mboten benten saking ukara lisan ingkang mboten bermutu. saben-saben tembung ingkang medal saking lisan, tembung Syekh IbnuAtha’illah al-Sakandari, mestia mbekta corak bentuk manah uga pandamel tiyang kesebat. ebo mboten? manah diibaratkan teko.Teko namung sanguh medhalake isinya. menawi piyambakipunberisi toya kopi, mila ingkang medala mestia toya kopi. mekaten ugi menawi isi toyanipun bening, mila ingkang medala mestia toya bening. kedadosanipun lisan seseorang menghamburkantembung-tembung ingkang kasar, nyakitaken, jorok uga sia-sia, mboten benten bersumber saking manah ingkang reged ugi, dadosipun nampak pertela nggambaraken akhlak tiyang kesebat. konjuk punika jagia lisan mu!17) 

3. mileh pergaulan. Allah Swt sampun tegas ngawis hamba-hamba-Nya kancan kaliyan setan. amargi, “sinten ingkang mendhet setan dados kancanipun, mila setan punika yaiku kanca ingkang saawon-awonipun.” (Q.s. An-Nisa [4]: 38). satiyang sanguh tergelincir lebet bergaul, kancan kaliyan setan lebet artos ingkang sayektos. kancan kaliyan setan sanguh ugi lebet wujudbenten, yakni bergaul kaliyan piyambake sedaya ingkangtenggelam ndherekaken hawa nafsunya, gemar ndamel maksiatuga maksiat. salebetipun gesangipun namung ribet kaliyan urusan donya samripat. piyambake sedaya mboten mangertos artos gesang ingkang sayektos. 

uga tentu kamawon piyambake sedaya klebet tiyang-tiyang ingkang nuni ing donya kersaa ing jaman kaicalan. piyambake sedaya tebih sanget saking tulungan Allah uga celak sanget kaliyan murka Allah. konjuk punika ngatos-atosa lebet mileh kanca, amargi ketidakhati-manahan kita sedaya lebet mileh kanca badhe menimbulkan akibat ingkang mboten sepele. kados pundi mboten? Seseorang punika dangu-kedangon badhe ndhereki pandamel kancanipun. amargi punika, sesorangbadhenipun mirengaken sinten ingkang kedah dipergaulinya. 

sinten ingkang lingkungan pergaulannya tiyang-tiyang ingkang mboten nepang Allah, mila hampir saged dipunmestikaken pangginemanipun, abah-geriknya uga hobinya, mesti mboten badhe tebih saking berkisar konjuk ndumugekaken hawa nafsubelaka.18) konjuk punika ngatos-atosa lebet bergaul utawia mendhet keputusan. dadosa remaja ingkang produktif uga nggina, dados generasi panerus bangsa niki. Wa Allah a’lam.